Czym jest gnostycyzm?

Czym jest gnostycyzm?

Gnostycyzm odnosi się do różnych starożytnych ruchów religijnych z I do III wieku n.e., które były popularne obok wczesnego chrześcijaństwa. Nazwa pochodzi od greckiego słowa gnosis, oznaczającego „wiedzę”. Gnostycy wierzyli, że zbawienie osiąga się poprzez specjalną, tajemną wiedzę o wszechświecie i boskim pochodzeniu człowieka, a nie poprzez samą wiarę.

Nauczali oni, że świat fizyczny jest niedoskonały i został stworzony przez niższe, nieświadome bóstwo, często nazywane Demiurgiem, a nie przez prawdziwego, najwyższego Boga. Zgodnie z wierzeniami gnostyków, ludzie mają boską iskrę uwięzioną w swoich fizycznych ciałach. Iskra ta może zostać uwolniona poprzez gnozę, co pozwoli jej powrócić do duchowej sfery prawdziwego Boga. Ta dualistyczna wizja – zgodnie z którą duch jest dobry, a materia zła – była centralnym elementem nauk gnostyków.

Idee te zostały potępione jako herezja przez wczesnych przywódców chrześcijańskich, ale wpłynęły na późniejsze tradycje mistyczne i ezoteryczne. Odkrycie biblioteki w Nag Hammadi w 1945 roku zapewniło bezpośredni dostęp do tych wcześniej zaginionych pism gnostyckich.

Biblioteka z Nag Hammadi to zbiór trzynastu starożytnych ksiąg, czyli kodeksów, zawierających łącznie 52 pojedyncze teksty. Dokumenty te, znalezione w Egipcie w 1945 roku, zostały napisane głównie w języku koptyjskim, a ich odkrycie znacznie poszerzyło wiedzę na temat gnostycyzmu i wczesnego chrześcijaństwa. Wiele z tych tekstów zaginęło w historii.

Biblioteka zawiera różnorodne pisma, takie jak ewangelie, apokalipsy, traktaty i dyskusje filozoficzne. Niektóre z nich są wyraźnie chrześcijańskie, inne gnostyckie, a kilka reprezentuje inne tradycje, takie jak hermetyzm.

Do najbardziej znanych tekstów należą:

Ewangelia Tomasza: zbiór 114 powiedzeń przypisywanych Jezusowi, kładący nacisk na zbawienie poprzez wiedzę.

Ewangelia Filipa: tekst gnostycki omawiający sakramenty, rolę Marii Magdaleny i Jezusa jako duchowego objawiciela.

Apokryfon Jana: szczegółowy gnostycki mit stworzenia opisujący najwyższego Boga i pochodzenie złego Demiurga.

Ewangelia Prawdy: gnostycki tekst walentyniański nakreślający drogę do wiedzy duchowej.

Hipostaza archontów: Opis stworzenia świata i konfliktu między siłami duchowymi a archontami, czyli kosmicznymi władcami.

Podstawowe pojęcia gnostycyzmu

Gnoza: Centralny filar gnostycyzmu, oznaczający „wiedzę” lub bezpośredni, mistyczny wgląd w boskie prawdy. Nie jest to intelektualne, ale empiryczne uświadomienie sobie swojej prawdziwej duchowej natury, prowadzące do wyzwolenia się ze świata materialnego.

Dualizm: światopogląd dzielący rzeczywistość na przeciwstawne siły: transcendentną sferę duchową (dobro, światło, boskość) i świat materialny (zło, ciemność, iluzja).

Monada: zwana również Jednością lub Bythos, Monada jest ostateczną, niepojętą istotą najwyższą i absolutnym źródłem wszelkiego istnienia.

Pleroma: „Pełnia” lub harmonijna sfera duchowa zamieszkana przez Monadę i jej emanacje. Symbolizuje prawdziwy dom boskich istot, w przeciwieństwie do niedoskonałego materialnego kosmosu.

Eony: Wieczne, boskie emanacje lub hipostazy Monady, istniejące w parach męsko-żeńskich (syzygiach) w Pleromie. Reprezentują różne aspekty boskiego umysłu.
Sofia: „Mądrość”, kluczowy eon, którego namiętne pragnienie lub błąd powoduje rozłam w Pleromie. Jej upadek prowadzi do stworzenia Demiurga i materii.

Demiurg: „Rzemieślnik” lub nieświadomy bóg stwórca (często nazywany Yaldabaoth), który kształtuje fizyczny wszechświat z chaosu, wierząc, że jest najwyższym bóstwem. Często utożsamiany jest z Bogiem Starego Testamentu.

Archontowie: „Władcy” lub planetarne autorytety stworzone przez Demiurga w celu rządzenia światem materialnym. Te tyrańskie istoty egzekwują przeznaczenie i iluzję, blokując wznoszenie się duszy do Pleromy.

Boska iskra: Nieśmiertelna, duchowa esencja w ludziach, pochodząca z Pleromy. Uwięziona w ciele, budzi się poprzez gnozę, umożliwiając ucieczkę od reinkarnacji i powrót do boskości.

Zbawienie: Osiągane nie poprzez uczynki, wiarę czy poświęcenie, ale poprzez gnozę – uświadomienie sobie swojego boskiego pochodzenia i przekroczenie iluzji Demiurga.